İŞYERLERİNDE YAPILAN FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA ÜCRETLERİ.                                       
        
          I- GİRİŞ:                                                                    

           Bilindiği üzere, 4857 sayılı İş Kanun’una göre, işyerlerinde çalışma sürelerine ilişkin usul ve esaslara yer verilmiş olup, yapılacak bu çalışmaların uygulama şekilleri ise, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından çıkarılmış olan yönetmelikte düzenlenmiştir.

İşyerlerinde yapılan normal çalışma süreleri, fazla çalışma ve fazla sürelerle yapılan çalışmalar ile gece çalışma şekillerinin usul ve esasları ile fazla çalışmalarda ödenmesi gereken fazla mesai ücretlerinin nasıl hesaplanacağı, bu makalenin konusu olacaktır.

           II- HAFTALIK NORMAL ÇALIŞMA SÜRESİ:

            İş Kanunu’na göre, işyerinde çalışma süresi haftada en çok 45 saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine bölünerek uygulanır. Yer altı maden işlerinde çalışan işçilerin çalışma süresi, günde en çok 7,5 saat, haftada en çok 37,5 olarak belirlenmiştir.

       Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak kaydıyla farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile dört aya kadar artırılabilir. Turizm sektöründe dört aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Denkleştirme süresi toplu iş sözleşmeleri ile altı aya kadar artırılabilir.      

         İş Kanunu’nda yer alan, çalışma sürelerine ilişkin düzenleme ile iki ayrı şekilde çalışma imkânı bulunmaktadır. Bunlardan birisi, tarafların anlaşması kaydıyla, haftalık normal çalışma süresinin haftanın çalışılan günlerine değişik şekilde dağıtılabilmesidir. Bir diğeri ise, yine tarafların anlaşması ile denkleştirme süresi içinde, haftalık ortalama çalışma süresini aşmadan, işlerin yoğun olduğu veya bir zorunluluğun ortaya çıkması durumunda bazı haftalarda çalışma süresinin normal süresinin üstüne çıkarılabilmesidir.

             İşyerlerinde gerektiği zaman bu şekilde esnek çalışma konusundaki anlaşma, iş sözleşmeleriyle işçilerin onaylarının alınması suretiyle olabileceği gibi, işverence hazırlanan iç yönetmelik veya personel yönetmeliği gibi düzenlemelerin işçiler tarafından kabul edilmesi şeklinde veya toplu iş sözleşmesinin yapıldığı işyerlerinde sözleşmeye konulan bir hükümle de mümkün olabilir.           

            III- ÇALIŞMA SÜRESİNDEN SAYILAN HALLER:

Bilindiği gibi, normal çalışma süreleri, işçinin işte çalışarak geçirdiği sürelerdir. İş Kanunu’na göre, aşağıda belirtilen hallerde, işçinin işyerinde çalışmadığı süreler de günlük çalışma süresinden sayılmaktadır. Buna göre;

1-    İşçilerin işveren tarafından işyerlerinden başka bir yerde çalıştırılmak üzere

gönderilmeleri halinde yolda geçen süreler,

2- İşçinin işinde ve her an iş görmeye hazır bir halde bulunmakla beraber çalıştırılmaksızın ve çıkacak işi bekleyerek boşta geçirdiği süreler,

3- İşçinin işveren tarafından başka bir yere gönderilmesi veya işveren evinde veya bürosunda yahut işverenle ilgili herhangi bir yerde meşgul edilmesi suretiyle asıl işini yapmaksızın geçirdiği süreler,

4- Çocuk emziren kadın işçilerin çocuklarına süt vermeleri için belirtilecek süreler,

5- İşçilerin yerleşim yerlerinden uzak bir mesafede bulunan işyerlerine hep birlikte getirilip götürülmeleri gereken her türlü işlerde bunların toplu ve düzenli bir şekilde götürülüp getirilmeleri esnasında yolda geçen süreler,

 İşçinin günlük çalışma süresinden sayılmaktadır. 

            IV- FAZLA ÇALIŞMA VE FAZLA SÜRELERLE ÇALIŞMA:     

            Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle işyerinde fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. Çalışma süresine ilişkin 63. madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.

4857 sayılı  İş Kanunu’nun 41. maddesi ve bu maddeye istinaden çıkarılan Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliğinin 9. maddesi hükmü uyarınca, işyerinde fazla çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. İşyerinde fazla çalışma yaptırma ihtiyacı olan işverence bu onay her yılbaşında işçilerden yazılı olarak alınması ve işçilerin özlük dosyalarında saklanması gerekli ve zorunludur. Ayrıca işveren, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenleyerek, imzalı bir nüshasının işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır.  İşçiden yazılı onay alınmadan fazla çalıştırma yapılması durumunda, İş Kanunu’nun 102/c maddesine göre her bir işçi için 755,00 TL. İPC kesilecektir.

Ancak, zorunlu nedenlerle veya olağanüstü durumlarda yapılan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma için işçiden onay alınmasına gerek yoktur. 

Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle işyerinde fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz. 

            V- İŞ KANUNU’NA GÖRE FAZLA MESAİ ÜCRETİ:

İş Kanun’una göre, işçinin haftalık normal çalışma süresi en çok 45 saat olarak belirlenmiştir.  Ancak, ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle işyerinde fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. 63. maddeye göre denkleştirme uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz. Buna göre; 

1-    Haftada 45 saatten fazla yapılan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, işçinin normal çalışma ücretinin
saat başına düşen miktarın % 50’si oranında artırılması suretiyle ödenir.

            2- Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle 45 saatin altında belirlendiği durumlarda, yukarıda belirlenen esaslar dâhilinde uygulamanın ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle yapılan çalışmalardır. Fazla sürelerle yapılan çalışmalarda her bir fazla çalışma için verilecek ücret. İşçinin normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının % 25’i oranında artırılması suretiyle ödenir.

Fazla çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat, yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır. Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamayacaktır. 

            VI- İŞÇİ İSTERSE, FAZLA MESAİSİNE KARŞILIK OLARAK İZİN 
                  KULLANABİLİR:

         Fazla çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak şartıyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat 30 dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında ise, bir saat 15 dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. 

İşçi hak ettiği serbest zamanı, 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi şartıyla ve işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanabilir.          

            VII- GECE ÇALIŞMASINDA 7.5 SAATİ AŞAN ÇALIŞMALAR:

            Çalışma hayatında gece, en geç saat 20,00’de başlayarak en erken saat 06,00’ya kadar geçen ve her halde en fazla 11 saat süren dönemdir. 

4857 Sayılı İş Kanunu’nun 69. maddesi gereğince işçilerin gece çalışmaları 7,5 saati geçemez. Ancak, turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla 7,5 saatin üzerinde gece çalışması yapılabilir. Gece çalışmaları açısından 7,5 saat bir üst sınırdır. 7,5 saati geçen gece çalışmaları haftalık çalışma süresinin 45 saati aşıp aşmadığına bakılmaksızın fazla çalışma sayılmaktadır.

            Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları kullanılan işlerde, bir çalışma haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci çalışma hatası gündüz çalıştırılmaları suretiyle postalar sıraya konur. Gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşe esası da uygulanabilir. Postası değiştirilecek işçi kesintisiz en az 11 saat dinlendirilmeden diğer postada çalıştırılamaz.

             VIII- SONUÇ:

            1- 4857 sayılı İş Kanunu’na göre, işyerinde çalışma süresi haftada en çok 45 saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine bölünerek uygulanır. Haftada 45 saatten fazla yapılan çalışma, fazla çalışma olarak değerlendirilir. Yapılacak her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, işçinin normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarın % 50’si oranında artırılması suretiyle ödenir.

            2- Tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde 11 saati aşmamak kaydıyla farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. 

3- Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle işyerinde fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz.

4- İşyerinde fazla çalışma yaptırmak için işçinin yazılı onayının alınması gerekir. İşyerinde fazla çalışma yaptırma ihtiyacı olan işverence bu onay her yılbaşında işçilerden yazılı olarak alınması ve işçilerin özlük dosyalarında saklanması gerekli ve zorunludur. 

İşverenlerin ve çalışanların fazla mesai yaparken ve gece çalışmalarında, bu konulara uymalarının önemli olduğunu özellikle belirtmek isterim. 24.08.2022

                                                                                                                                Ahmet Ağar
                                                                                                                                 Sosyal Güvenlik Müşaviri           

Büklüm Sokak No: 9/4 Kavaklıdere- ANKARA

Tel: 0312- 4199369  Fax: 0312- 4199371

e-posta: ahmetagar@ahmetagar.com

Web : www.ahmetagar.com